वनस्पती वाढ नियामक (पीजीआर)वनस्पती संप्रेरक म्हणूनही ओळखले जाते, हे रासायनिक पदार्थ आहेत जे वनस्पतींच्या वाढीवर आणि विकासावर लक्षणीय परिणाम करतात.ही संयुगे नैसर्गिकरित्या उद्भवू शकतात किंवा नैसर्गिक वनस्पती संप्रेरकांची नक्कल करण्यासाठी किंवा प्रभावित करण्यासाठी कृत्रिमरित्या तयार केली जाऊ शकतात.

 

वनस्पती वाढ नियामकांची कार्ये आणि महत्त्व

पीजीआर वनस्पतींमधील शारीरिक प्रक्रियांच्या विस्तृत स्पेक्ट्रमचे नियमन करते, यासह:

सेल डिव्हिजन आणि वाढवणे: ते पेशी विभाजन आणि वाढीचा दर नियंत्रित करतात, संपूर्ण वनस्पतींच्या वाढीवर थेट परिणाम करतात.
भिन्नता: पीजीआर विविध ऊतक आणि अवयवांमध्ये पेशींच्या विकासास मदत करते.
सुप्तता आणि उगवण: ते बीज सुप्तावस्थेत आणि उगवण प्रक्रियेत महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.
फ्लॉवरिंग आणि फ्रूटिंग: पीजीआर फुले आणि फळे तयार होण्याच्या वेळेचे नियमन करतात.
पर्यावरणीय उत्तेजनांना प्रतिसाद: ते वनस्पतींना प्रकाश, गुरुत्वाकर्षण आणि पाण्याची उपलब्धता यासारख्या पर्यावरणीय बदलांना प्रतिसाद देण्यास सक्षम करतात.
ताण प्रतिसाद: पीजीआर वनस्पतींना दुष्काळ, खारटपणा आणि रोगजनकांच्या हल्ल्यांसारख्या तणावाच्या परिस्थितीचा सामना करण्यास मदत करते.

 

वनस्पती वाढ नियामकांचे उपयोग:

शेती आणि बागायतीमध्ये वनस्पती वाढ नियामक मोठ्या प्रमाणावर वापरले जातात.ते पीक उत्पादन, गुणवत्ता आणि तणाव प्रतिरोध सुधारण्यासाठी वनस्पती वाढ आणि विकास वाढवतात किंवा सुधारित करतात.व्यावहारिक अनुप्रयोगांमध्ये हे समाविष्ट आहे:

मुळांच्या वाढीस चालना देणे: ऑक्सिन्सचा वापर कटिंग्जमध्ये मुळांच्या वाढीस चालना देण्यासाठी केला जातो.
फळ पिकवण्याचे नियमन: इथिलीनचा वापर फळ पिकवणे समक्रमित करण्यासाठी केला जातो.
पिकाचे उत्पादन वाढवणे: फळे आणि भाज्यांचा आकार वाढवण्यासाठी गिबेरेलिनचा वापर केला जाऊ शकतो.
रोपांचा आकार नियंत्रित करणे: शोभेच्या वनस्पती आणि पिकांच्या आकारावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी काही पीजीआर वापरले जातात, ज्यामुळे त्यांना अधिक व्यवस्थापित करता येते.

 

वनस्पती वाढ नियामकांचे प्रकार:

वनस्पती वाढ नियामकांच्या पाच मुख्य श्रेणी आहेत:

ऑक्सिन्स: स्टेम वाढवणे, मुळांची वाढ आणि भिन्नता वाढवणे.ते प्रकाश आणि गुरुत्वाकर्षणाच्या प्रतिसादांमध्ये गुंतलेले आहेत.
Gibberellins (GA): स्टेम वाढवणे, बियाणे उगवण आणि फुलणे उत्तेजित करा.
सायटोकिनिन्स: पेशी विभाजन आणि अंकुर तयार होण्यास प्रोत्साहन देते आणि पानांची वृद्धी विलंब करते.
इथिलीन: फळे पिकणे, फुले कोमेजणे आणि पाने पडणे यावर परिणाम होतो;तणावाच्या परिस्थितीला देखील प्रतिसाद देते.
ऍब्सिसिक ऍसिड (एबीए): वाढ रोखते आणि बियाणे सुप्तावस्थेला प्रोत्साहन देते;दुष्काळासारख्या तणावाच्या परिस्थितीला वनस्पतींना प्रतिसाद देण्यास मदत करते.

 

सामान्यतः वापरलेले वनस्पती वाढ नियामक:

ब्रासिनोलाइड
कार्य: ब्रासिनोलाइड हा एक प्रकारचा ब्रॅसिनोस्टेरॉइड आहे, वनस्पती संप्रेरकांचा एक वर्ग जो पेशींच्या विस्तारास आणि वाढीस प्रोत्साहन देतो, पर्यावरणीय तणावाचा प्रतिकार वाढवतो आणि वनस्पतींची एकूण वाढ आणि विकास सुधारतो.
ऍप्लिकेशन्स: पीक उत्पादन आणि गुणवत्ता वाढविण्यासाठी, रोगजनकांचा प्रतिकार वाढविण्यासाठी आणि तणावाच्या परिस्थितीत वनस्पतींची वाढ सुधारण्यासाठी वापरली जाते.

क्लोरोरो डी मेपिक्वॅट (मेपीक्वॅट क्लोराईड)
कार्य: मेपिक्वॅट क्लोराईड हे वनस्पतींच्या वाढीचे नियामक आहे जे गिबेरेलिन बायोसिंथेसिसला प्रतिबंधित करते, ज्यामुळे स्टेम वाढणे कमी होते आणि वनस्पतींची अधिक संक्षिप्त वाढ होते.
ऍप्लिकेशन्स: सामान्यतः कापूस उत्पादनामध्ये रोपाची उंची नियंत्रित करण्यासाठी, निवास कमी करण्यासाठी (उतरणे) आणि बॉलचा विकास वाढविण्यासाठी वापरला जातो.हे कापणी कार्यक्षमता आणि उत्पन्न सुधारण्यास मदत करते.

गिबेरेलिक ऍसिड (GA3)
कार्य: गिबेरेलिक ऍसिड हे एक वनस्पती संप्रेरक आहे जे स्टेम वाढवणे, बियाणे उगवण, फुलणे आणि फळांच्या विकासास प्रोत्साहन देते.
ऍप्लिकेशन्स: बियाणे सुप्तावस्था तोडण्यासाठी, बटू वनस्पतींच्या वाढीस चालना देण्यासाठी, द्राक्षे आणि लिंबूवर्गीय फळांचा आकार वाढवण्यासाठी आणि बार्लीमध्ये माल्टिंग गुणवत्ता सुधारण्यासाठी वापरला जातो.

इंडोल-3-ऍसिटिक ऍसिड (IAA)
कार्य: इंडोल-3-एसिटिक ऍसिड हे नैसर्गिकरित्या उद्भवणारे ऑक्सीन आहे जे वनस्पतींच्या वाढीच्या विविध पैलूंचे नियमन करते, ज्यामध्ये पेशी विभाजन, वाढवणे आणि भिन्नता समाविष्ट आहे.
ऍप्लिकेशन्स: कटिंग्जमध्ये मुळांच्या निर्मितीला प्रोत्साहन देण्यासाठी, फळांची स्थापना वाढविण्यासाठी आणि वनस्पतींमध्ये वाढीचे नियमन करण्यासाठी वापरले जाते.पेशींचे विभाजन आणि वाढ उत्तेजित करण्यासाठी ते टिश्यू कल्चरमध्ये देखील वापरले जाते.

इंडोल-3-ब्युटीरिक ऍसिड (IBA)
कार्य: Indole-3-butyric ऍसिड हा आणखी एक प्रकारचा ऑक्सिन आहे जो मुळांच्या सुरुवातीस आणि विकासास उत्तेजन देण्यासाठी विशेषतः प्रभावी आहे.
ऍप्लिकेशन्स: सामान्यतः फळबागांमध्ये रूटिंग संप्रेरक म्हणून वापरले जाते ज्यामुळे रोपांच्या कटिंग्जमध्ये रूट तयार होण्यास प्रोत्साहन मिळते.हे प्रत्यारोपित वनस्पतींची स्थापना सुधारण्यासाठी आणि हायड्रोपोनिक प्रणालींमध्ये मुळांची वाढ वाढविण्यासाठी देखील लागू केले जाते.

वनस्पती वाढ नियामकांची सुरक्षा:

वनस्पतींच्या वाढीच्या नियामकांची सुरक्षितता त्यांच्या प्रकार, एकाग्रता आणि अर्ज पद्धतीवर अवलंबून असते.साधारणपणे, मार्गदर्शक तत्त्वे आणि शिफारसींनुसार वापरल्यास, पीजीआर वनस्पती आणि मानवांसाठी सुरक्षित असतात.तथापि, अयोग्य वापर किंवा अतिवापरामुळे नकारात्मक परिणाम होऊ शकतात:

फायटोटॉक्सिसिटी: जास्त डोस वापरल्याने झाडांना हानी पोहोचते, असामान्य वाढ किंवा मृत्यू देखील होतो.
पर्यावरणीय प्रभाव: पीजीआर असलेले रनऑफ लक्ष्य नसलेल्या वनस्पती आणि सूक्ष्मजीवांवर परिणाम करू शकतात.
मानवी आरोग्य: मानवी आरोग्यासाठी संभाव्य धोके टाळण्यासाठी योग्य हाताळणी आणि संरक्षणात्मक उपाय आवश्यक आहेत.
युनायटेड स्टेट्समधील पर्यावरण संरक्षण एजन्सी (EPA) सारख्या नियामक संस्था आणि जगभरातील तत्सम संस्था PGRs च्या सुरक्षित वापरावर देखरेख करतात जेणेकरून ते योग्यरित्या वापरल्यास ते महत्त्वपूर्ण धोके निर्माण करत नाहीत.

 

निष्कर्ष:

वनस्पती वाढ नियामक हे आधुनिक शेती आणि फलोत्पादनातील आवश्यक साधने आहेत, जी वनस्पतींच्या वाढ आणि विकासाच्या नियंत्रण आणि वाढीसाठी मदत करतात.योग्यरितीने वापरल्यास, ते वाढीव उत्पन्न, सुधारित गुणवत्ता आणि उत्तम ताण प्रतिकार यासारखे असंख्य फायदे देतात.तथापि, वनस्पती, पर्यावरण आणि मानवी आरोग्यावरील संभाव्य नकारात्मक परिणाम टाळण्यासाठी काळजीपूर्वक व्यवस्थापन करणे महत्त्वाचे आहे.